VIUMBE HAI

VIUMBE HAI

Muundo na sifa za viumbe hai

Seli

Seli ni kiini cha msingi wa kiumbe hai.seli ni vitengo vya msingi vya uhai.

Mfano seli ya mimea,seli ya wanyama,seli ya bakteria nk

Aina za seli

       I.            Prokarioti

    II.            Eukarioti

Prokarioti ni aina ya seli ambayo haina utando wa nyukilia/kiini

Mf.seli ya bakteria

Eukarioti  ni aina ya seli yenye utando wa nyukilia/kiini.mf seli ya mnyama na seli ya mmea

Muundo wa seli za mnyama na mmea

Seli huundwa na sitoplazimu,kiwambo cha seli,nyukilia,vakuoli,kloroplasti na ukuta wa seli.kloroplasti na ukuta wa seli zipo kwenye seli yam mea tu.

sehemu ya seli	kazi
1.sitoplazimu Ø  Ni kimiminiko kizito Ø  Nyukilia,vakuoli na kloroplasti huelea katika sitoplazimu	·         Hutumika kama makazi ya nyukilia,vakuoli na kloroplasti ·         Mabadiliko ya kikemikali hutokea kwenye sitoplazimu
2.kiwambo cha seli Ni kiwambo ambacho kimezunguka sitoplazimu kwa nje	·         Huruhusu vitu kuingia na kutoka kwenye seli.mf hewa,maji,vyakula na taka mwili
3.nyukilia Imezungukwa na sitoplazimu (kiwambo cha nyukilia).	·         Hutawala na kuratibu shughuli zote za seli
4.vakuoli Zina myeyuko angavu	·         Hutunza maji kwa mmea ·         Hutunza chakula ·         Husafirisha taka mwili kutoka kwenye seli
5.kloroplasti Ni chembe ndogo sana zenye klorofili.klorofili huwa na rangi ya kijani ambazo hunasa mwanga wa jua ili kutengeneza chakula chake katika kloroplasti. 6.ukuta wa seli	·         Kutengeneza chakula cha mmea ·         Huzunguka seli ya mmea kwa nje ·         Kazihuipa seli umbo maalumu ·         Hulinda seli

Tofauti ya muundo kati ya seli ya mnyama na seli yam mea

Seli ya mnyama	Seli ya mmea
I.            Haina ukuta wa seli     II.            Haina kloroplasti  III.            Ina vakuoli ndogo sana nay a muda mfupi  IV.            Haina umbo maalumu	Ina ukuta wa seli Ina kloroplasti Ina vakuoli kubwa ya kudumu Ina umbo maalumu

Viumbe hai

Ø  Ni vitu vinavyoonesha tabia na sifa zote za uhai kwa kiumbe.mf. binadamu,bakteria,mimea nk

Sifa za viumbe hai

1.      Huzaa na kuongezeka idadi

2.      Hujongea

3.      Hula chakula

4.      Hutoa taka mwili

5.      Hupumua

6.      Huhisi mabadiliko katika mazingira

7.       Hukua au kuongezeka kimo

Sifa za mimea

·         Mimea imendwa na seli nyingi

·         Hujitengenezea chakula

·         Seli na ogani mpya hutengenezwa kwenye ncha za mmea

·         Ina seli zenye ukuta wa seli

·         Hujilinda bila kujongea

·         Mimea ni eukarioti (seli zake zina kiini)

·         Mimea haijisogezi toka sehemu moja kwenda nyingine

·         Huhifadhi chakula kama wanga

Sifa za wanyama

·         Wanyama wameundwa kwa seli nyingi

·         Hawajitengenezei chakula

·         Seli zao hazina ukuta wa seli

·         Wanyama ni eukarioti

·         Wanyama hujisogeza sehemu moja kwenda nyingine

·         Huzaliana kwa kujamiana

·         Huhifadhi chakula kama glykojeni

Tofauti kati ya sifa za mimea na wanyama

Mimea	wanyama
Haina uwezo wa kujisogeza	wana uwezo wa kujisogeza
Hujitengenezea chakula	Hawajitengenezei chakula
Hutoa oksijeni nje na kupokea kabondaioksaidi	Hupokea oksijeni na kutoa kabondaioksaidi
Seli zao zina ukuta wa seli	Seli zao hazina ukuta wa seli
Huhifadhi chakula kama wanga	Huhifadhi chakula kama glykojeni

Mahitaji muhimu kwa uhai na ukuaji wa wanyama na mimea.

1.mahitaji muhimu kwa wanyama

a) Chakula

b) Hewa

c) Joto la wastani

d) Malazi

2.mahitaji muhimu kwa mimea

a) Mwanga wa jua

b) Maji

c) Hewa

d) Joto la wastani

e) Madini

f) Virutubisho 

HUDUMA YA KWANZA

HUDUMA YA KWANZA

Huduma ya kwanza nimsaada wa haraka anaopewa mtu aliyepata ajali au kuugua ghafla kabla ya kumpeleka hospitali.ni msaada anaopewa mgonjwa kabla ya kumwona daktari.mfano huduma ya kwanza kwa mtu aliyeungua na moto,huduma ya kwanza kwa mtu aliyeumwa na nyoka,huduma ya kwanza kwa mtu aliyekunywa sumu.lengo kuu la huduma ya kwanza ni kuokoa maisha ya mgonjwa.

Vifaa/vitu ndani ya kisanduku cha huduma ya kwanza

Kifaa/kitu	Kazi katika huduma ya kwanza
mkasi	Kukatia vitu kama kamba,kitambaa,pamba nk
pamba	Kuasafishia jeraha Kufungia jeraha
Mipira ya mkononi	Kujikinga dhidi ya maabukizi kupitia uwazi wa majeraha kwenye mikono
dawa	Kutuliza maumivu.mf panado Kuua bacteria kwenye jeraha
Maji safi na salama	Kusafishianjeraha Kusafishia vifaa
plasta	Kufunika kidonda kidogo
bendeji	Kufunga jeraha kwa kuzungusha
wembe	Kukatia vitu

HUDUMA ZA KWANZA MBALIMBALI

Aina ya Huduma ya kwnza
1.Aliyeumwa na nyoka na wadudu wenye sumu kali. Wadudu wenye sumu kali ni kama nge,nyigu, nyuki n.k	Dalili za mtu aliyeumwa na nyoka/mdudu mwenye sumu kali                                 I.            Kuonekana kwa Jeraha sehemu aliyoumwa                               II.            Uvimbe sehemu aliyoumwa                             III.            Kuhisi maumivu makali ya jeraha                             IV.            Mwili kupatwa ganzi                               V.            Kuishiwa nguvu hatua a.       Hakikisha mgonjwa ametulia,asihangaike wala kutembea tembea b.      Mlaze chali na asiinue sehemu iliyong’atwa juu zaidi ya usawa wa moyo c.       Ondoa vitu vilivyombana kama pete au nguo d.      Funga kamba juu ya jeraha e.      Muwahishe kituo cha afya f.        Kama nyoka/mdudu aliyemng’ata yupo (amekufa) nenda naye kituo cha afya Tahadhari Ø  Usioshe sehemu iliyoumwa na nyoka/mdudu mwenye sumu kali Ø  Usikate wala kunyonya sehemu iliyoumwa na nyoka/mdudu mwenye sumu kali Ø  Usijaribu kumshika nyoka/mdudu mwenye sumu kali aliye hai
2.aliyezirai	Dalili za mtu aliyezirai         I.            Kutokwa na jasho       II.            Kutoweza kuitikia unachomuuliza     III.            Kupotea uwezo wa kuona     IV.            Mapigo ya moyo kwenda taratibu       V.            Kutoweza kuinuka mahali alipo     VI.            Kupumua kwa shida Visababishi vya mtu kuzirai ·         Mshituko wa ghafla ·         Magonjwa ·         Ajali Hatua a.       Mlaze mgonjwa chali b.      Muangalie mgonjwa kama anapumua c.       Nyanyua miguu yake juu kama sentimita 30 d.      Ondoa vitu vilivyombana e.      Weka kitambaa kibichi kwenye paji la uso wake f.        Muwaishe kituo cha afya
3.Aliyeungua na moto	Hatua a.       Tumia maji barid ya bomba kupooza jeraha b.      Safisha na kausha jeraha c.       Funika majeraha kwa bendeji au kitambaa safi d.      Muwaishe kitua cha afya
4.alievunjika mfupa (mguu au mkono)	Vifaa Kipande cha barafu,miti(mbao) mbili,kamba mbili na dawa za kupunguza maumivu Hatua za kufuata a.       Ondoa nguo sehemu ya jeraha ibaki wazi b.      Weka barafu c.       Funga mbao mbili(miti) zilizonyooka upande wa kulia na kushoto mwa mkono au mguu uliovunjika d.      Muwaishe kituo cha afya
5.mtu aliezama majini	Mazingira hatarishi  ya kusababisha kuzama majini ·         Kucheza kwenye mito mirefu,visima na madimbwi ·         Shughuli za uvuvi ·         Kuvuka mito mikubwa kwa miguu ·         Kuogelea kwenye kina kirefu ·         Kuogelea wakati wa mvua ·         Kuchota maji bila uangalifu kwenye visima virefu Hatua za kufuata/kutoa huduma ya kwanza a.       Hakikisha unajua kuogelea na mtoe ndani ya maji haraka sana b.      Mlaze chali na msaidie kupumua kwa kumbonyeza tumbo kwa uangalifu na kuachia c.       Gandamiza tumbo taratibu na mwinue atapike maji yaliyo katika mapafu d.      Mpeleke muhusika hospitalini
6.mtu aliekunywa sumu	Tahadhari ya uhifadhi wa sumu na bidhaa za sumu         ·         Sumu/Bidhaa ya sumu iwe katika kifuko/chupa yake husika yenye kibandiko. ·         Sumu/Bidhaa ya sumu iwekwe kwenye kabati droo za juu na zifungwe kabisa ·         Sumu/Bidhaa ya sumu irudishwe sehemu husika baada ya matumizi ·         Vyombo vilivyotumiwa na Sumu/Bidhaa ya sumu visafishwe kwa maji mengi sa sabuni ·         Chupa na vifuko vyenye Sumu/Bidhaa ya sumu vilivyotumika  vichomwe haraka. Hatua za kufuata / kutoa huduma ya kwanza a.       Kama mgonjwa anajitambua muulize sumu gani amekunywa na mda gani kwa taratibu b.      Mnyweshe maziwa mabichi kama yatapatikana haraka c.       Kama mgonjwa hajitambui angalia kama anapumua d.      Kama aina ya sumu ipo karibu basi soma kibandiko au ichukue. e.      Muwaishe kituo cha afya.